Trong thời đại số, việc giao tiếp, mua sắm, và chia sẻ thông tin trên mạng đã trở thành thói quen hàng ngày của hàng triệu người. Vì thế, việc ứng xử văn minh trên mạng xã hội không chỉ là phép lịch sự mà còn là yếu tố quan trọng thể hiện bạn là một công dân số có trách nhiệm.

Là một công dân số có trách nhiệm nghĩa là bạn biết cách sử dụng công nghệ một cách đúng đắn, an toàn và hiểu biết. Khi bạn hiểu rõ về khái niệm này, bạn sẽ biết cách tôn trọng người khác, tự bảo vệ bản thân và góp phần xây dựng một môi trường mạng tích cực hơn. Trong bối cảnh không gian mạng ngày càng phức tạp, việc rèn luyện thói quen ứng xử đúng mực là điều không thể thiếu.

Làm thế nào để trở thành một công dân số tốt?

Để sử dụng mạng một cách có trách nhiệm và văn minh, bạn có thể ghi nhớ những nguyên tắc đơn giản sau:

• Tôn trọng người khác
  Luôn cư xử lịch sự, không tranh cãi gay gắt hay xúc phạm người khác. Nếu thấy ai đó bị bắt nạt trên mạng, hãy lên tiếng đúng cách hoặc báo cáo với nền tảng.

• Giữ an toàn cho bản thân
  Bảo vệ dữ liệu cá nhân và thiết bị của bạn. Đừng chia sẻ thông tin nhạy cảm với người lạ hoặc các trang web không đáng tin cậy.

• Hỗ trợ công nghệ tích cực
  Khuyến khích việc sử dụng công nghệ mới một cách lành mạnh và tạo điều kiện để mọi người đều có thể tiếp cận Internet, đặc biệt là những người kém may mắn hơn.

Bằng những hành động nhỏ nhưng ý nghĩa, bạn đang góp phần xây dựng một môi trường mạng an toàn, tích cực và văn minh hơn mỗi ngày.

Phần 1: Ứng xử văn minh trên mạng: 3 nguyên tắc không thể bỏ qua

Nguyên tắc 1: Ứng xử có văn hóa trên môi trường mạng

Việc giữ phép lịch sự khi giao tiếp online không chỉ thể hiện bạn là người văn minh mà còn giúp xây dựng hình ảnh tích cực của bản thân. Hãy tuân thủ những nguyên tắc ứng xử sau để thể hiện văn hóa ứng xử trên mạng một cách đúng đắn:

• Lịch sự và tôn trọng người khác
  Luôn nói chuyện nhã nhặn, không dùng lời lẽ gay gắt, xúc phạm hay khiêu khích. Tránh dùng từ ngữ tiêu cực khiến người khác tổn thương.

• Hạn chế mỉa mai, châm biếm
  Trên mạng, người đọc không thể thấy nét mặt hay cảm xúc của bạn, nên lời nói mỉa mai rất dễ bị hiểu lầm và gây hiểu nhầm không đáng có.

• Không tranh cãi quá đà
  Nếu có bất đồng quan điểm, hãy trao đổi nhẹ nhàng, không biến cuộc thảo luận thành cãi vã hay công kích cá nhân.

• Nói không với bắt nạt qua mạng (cyberbullying)
  Nếu bạn thấy người khác bị bắt nạt, hãy lên tiếng bảo vệ hoặc báo cáo với nền tảng. Đồng thời, hãy động viên người bị hại và thể hiện rõ quan điểm rằng hành vi bắt nạt là không thể chấp nhận.

• Lan tỏa cách ứng xử văn minh
  Hãy làm gương trong cách hành xử và sẵn sàng chia sẻ, hướng dẫn người khác cùng nhau xây dựng môi trường mạng tích cực.

Chỉ cần bắt đầu bằng sự lịch sự mỗi ngày, bạn đang góp phần tạo nên một không gian mạng lành mạnh, an toàn và đáng tin cậy cho tất cả mọi người.

Nguyên tắc 2: Cách cư xử lịch sự và an toàn trên mạng xã hội

Để trở thành một người dùng mạng xã hội có trách nhiệm, bạn cần ghi nhớ một số nguyên tắc ứng xử và giao tiếp số quan trọng sau:

1. Ứng xử văn minh và lịch sự trên mạng

• Hãy luôn lịch sự, nhã nhặn trong mọi cuộc trò chuyện trực tuyến.

• Làm gương cho người khác bằng cách cư xử đúng mực và sẵn sàng chia sẻ kiến thức về cách giao tiếp văn minh.

• Giảm thiểu sử dụng lời lẽ châm biếm, vì không có ngôn ngữ cơ thể hoặc giọng điệu nên dễ bị hiểu sai.

• Không làm lớn chuyện khi có bất đồng – tránh ngôn từ xúc phạm, tiêu cực hoặc gây hấn.

• Tuyệt đối không tham gia bắt nạt mạng (cyberbullying). Nếu bạn chứng kiến điều đó, hãy lên tiếng bảo vệ người bị hại và phản đối hành vi sai trái.

2. Chia sẻ thông tin đúng cách và an toàn

• Giao tiếp kỹ thuật số đang trở thành hình thức phổ biến, nhưng bạn cần cẩn trọng với những gì đăng tải.

• Không chia sẻ thông tin cá nhân như vị trí hiện tại, tên/trường học/nơi làm việc, số điện thoại, thu nhập hay bất cứ điều gì có thể gây nguy hiểm cho bạn hoặc người khác.

• Giữ cảm xúc cá nhân ở nơi riêng tư – đừng đăng tải suy nghĩ tiêu cực về công việc, tình cảm hay mâu thuẫn lên mạng. Những cuộc trò chuyện quan trọng nên diễn ra trực tiếp hoặc trong không gian riêng tư.

Bằng cách duy trì hành vi đúng mực và kiểm soát thông tin chia sẻ, bạn không chỉ bảo vệ bản thân mà còn góp phần xây dựng một môi trường mạng lành mạnh, an toàn và tích cực cho cộng đồng.

Nguyên tắc 3: Tôn trọng pháp luật khi sử dụng mạng

Không gian mạng không phải là “vô luật lệ”. Mọi hành vi trực tuyến của bạn đều có thể bị truy cứu trách nhiệm pháp lý. Vì vậy, là một công dân số có trách nhiệm, bạn cần hiểu rõ các quy định liên quan đến công nghệ số và hành xử đúng luật.

Những điều cần ghi nhớ để tuân thủ pháp luật trên mạng:

• Không ăn cắp dữ liệu, tiền bạc, tài sản trí tuệ hoặc danh tính người khác.

• Không phá hoại tài sản số của người khác như dữ liệu, thông tin cá nhân, tài khoản hoặc nội dung họ tạo ra.

• Không tải lậu game, nhạc, phim hoặc phần mềm từ các nguồn không hợp pháp.

• Không tạo ra mã độc (malware), chương trình nguy hiểm hoặc website không an toàn.

• Không gửi thư rác (spam) – đừng đăng tải cùng một nội dung nhiều lần, gây phiền nhiễu cho người khác.

Lưu ý thêm:
Hãy tìm hiểu kỹ về bản quyền, quyền sử dụng công bằng (fair use) và các quy định liên quan trước khi sử dụng hoặc chia sẻ bất kỳ nội dung số nào. Đặc biệt, hãy cẩn trọng khi sử dụng các nền tảng chia sẻ ngang hàng (P2P) vì chúng thường tiềm ẩn rủi ro về mặt pháp lý.

Phần 2: Cách bạn có thể trở thành người truyền cảm hứng trong kỷ nguyên số

Bước 1: Khuyến khích sử dụng công nghệ mới và nâng cao hiểu biết số

Công nghệ thay đổi liên tục, và để không bị tụt hậu, chúng ta cần chủ động học hỏi và hỗ trợ người khác cùng tiếp cận những công nghệ mới. Đây là một phần quan trọng trong hành trình trở thành công dân số có trách nhiệm.

Làm sao để thúc đẩy việc sử dụng công nghệ mới đúng cách?

• Tự học và chia sẻ kiến thức
  Hãy tìm hiểu về các công nghệ mới và ứng dụng thực tế của chúng. Đồng thời, hướng dẫn người thân, bạn bè hoặc đồng nghiệp cùng sử dụng một cách hiệu quả.

• Cập nhật liên tục kỹ năng số
  Nhận thức rằng công nghệ luôn thay đổi – từ thiết bị, phần mềm đến nền tảng trực tuyến. Biết sử dụng chúng đúng cách là kỹ năng thiết yếu trong đời sống hiện đại.

• Hỗ trợ giáo viên và trường học
  Giáo viên ngày nay cần được đào tạo thường xuyên để tích hợp công nghệ vào giảng dạy. Bạn có thể góp phần bằng cách:

  • Gọi đến trường học gần nơi bạn sống để hỏi xem họ có kế hoạch tăng cường kỹ năng số cho học sinh không.

  • Khuyến khích nhà trường sử dụng các tài liệu giảng dạy miễn phí có sẵn trên mạng.

Gợi ý tài liệu hữu ích:
Sở Giáo dục Thành phố New York đã phát hành bộ tài liệu “Citizenship in the Digital Age” – một hướng dẫn toàn diện về công dân số, bao gồm giáo trình từ mẫu giáo đến lớp 12, hoàn toàn miễn phí.

Bước 2: Đảm bảo quyền tiếp cận công nghệ số cho mọi người

Tiếp cận số (digital access) là khả năng mà mỗi người có thể tham gia vào xã hội thông qua các phương tiện điện tử như Internet, thiết bị số, và dịch vụ trực tuyến. Trong thời đại số, việc đảm bảo mọi người đều có cơ hội kết nối công nghệ là một phần quan trọng để xây dựng một xã hội công bằng và hiện đại.

Bạn có thể làm gì để tăng cường khả năng tiếp cận công nghệ cho cộng đồng?

• Giao tiếp thân thiện và cởi mở trên mạng
  Hãy tạo môi trường trực tuyến tích cực, dễ tiếp cận cho mọi người – đặc biệt với những người mới làm quen với công nghệ hoặc gặp khó khăn trong việc sử dụng thiết bị số.

• Hỗ trợ chính sách công bằng về công nghệ
  Vận động chính quyền địa phương đầu tư cho:

  • Internet công cộng miễn phí hoặc giá rẻ.

  • Thiết bị công nghệ dùng chung tại thư viện, trường học hoặc trung tâm cộng đồng.

  • Cơ hội học kỹ năng số cho người dân ở mọi độ tuổi, vùng miền và hoàn cảnh.

• Quyên góp thiết bị cũ còn dùng tốt
  Nếu bạn có điện thoại, máy tính, máy tính bảng không còn sử dụng, hãy tặng lại cho thư viện, trường học hoặc tổ chức xã hội đang cần.

• Tham gia tình nguyện
  Góp sức cho các tổ chức phi lợi nhuận chuyên hỗ trợ phổ cập công nghệ, đặc biệt tại vùng sâu vùng xa hoặc cho người thu nhập thấp.

Tiếp cận công nghệ không nên là đặc quyền của một nhóm người. Mỗi hành động nhỏ của bạn – từ chia sẻ, quyên góp, đến lên tiếng – đều giúp đưa xã hội tiến gần hơn tới mục tiêu bình đẳng số cho tất cả mọi người.

Bước 3: Nhận thức về quyền và trách nhiệm của bạn trên môi trường số

Trong thế giới số, mỗi người đều có quyền được tự do truy cập, chia sẻ và thể hiện ý kiến. Tuy nhiên, quyền đi kèm với trách nhiệm. Việc hiểu rõ quyền lợi và trách nhiệm của bản thân – cũng như tôn trọng quyền của người khác – là yếu tố then chốt để trở thành một công dân số có trách nhiệm.

Những điều bạn cần ghi nhớ:

• Hiểu rõ quyền của mình
  Bạn có quyền tự do bày tỏ ý kiến và truy cập hầu hết các trang web công cộng, miễn là không vi phạm pháp luật hoặc gây hại cho người khác.

• Tôn trọng quyền của người khác
  Dù không đồng quan điểm, bạn vẫn cần tôn trọng sự khác biệt. Đừng quấy rối, xúc phạm hay áp đặt người khác trên không gian mạng.

• Chia sẻ kiến thức một cách tích cực
  Nếu bạn thấy ai đó không hiểu hoặc đang vi phạm quyền – trách nhiệm số, hãy nhẹ nhàng nhắc nhở hoặc hướng dẫn họ hành xử đúng mực.

• Tham gia thảo luận lành mạnh về công dân số
  Hãy góp tiếng nói của mình trong các cuộc trò chuyện về quyền, trách nhiệm và đạo đức khi sử dụng công nghệ. Điều này giúp định hình cách xã hội tiếp cận và sử dụng công nghệ trong tương lai.

Quyền sử dụng Internet và công nghệ là dành cho tất cả mọi người – nhưng để duy trì môi trường mạng văn minh và an toàn, mỗi người cần thực hiện trách nhiệm số của mình một cách ý thức và tích cực.

Phần 3: Giao dịch online an toàn: Mẹo mua sắm không bị lừa

Bước 1: Giữ an toàn thông tin cá nhân và thiết bị khi sử dụng Internet

An ninh mạng (digital security) là yếu tố quan trọng giúp bạn bảo vệ bản thân và dữ liệu cá nhân khi sử dụng công nghệ. Việc chủ động phòng tránh rủi ro sẽ giúp bạn tránh bị mất thông tin, hỏng thiết bị hoặc trở thành nạn nhân của tội phạm mạng.

Những việc bạn nên làm để đảm bảo an toàn số:

• Cài đặt phần mềm diệt virus
  Luôn trang bị phần mềm bảo vệ cho máy tính, điện thoại hoặc bất kỳ thiết bị nào kết nối Internet.

• Cẩn thận khi mở email và nhấp vào liên kết
  Không mở tệp đính kèm hoặc nhấn vào đường link từ người lạ. Đây có thể là chiêu lừa đảo để đánh cắp thông tin.

• Sao lưu dữ liệu thường xuyên
  Lưu trữ dữ liệu quan trọng ở nhiều nơi an toàn như ổ cứng ngoài, đám mây (cloud), USB… để tránh mất mát.

• Bảo vệ thiết bị khỏi sự cố điện
  Sử dụng ổ cắm chống sốc điện (surge protector), đặc biệt trong thời tiết xấu hoặc khi có giông sét, để tránh hư hỏng thiết bị.

• Bảo mật thông tin cá nhân
  Cẩn trọng với những thông tin liên quan đến danh tính như số CMND/CCCD, tài khoản ngân hàng, mật khẩu... Tuyệt đối không chia sẻ công khai trên mạng.

Giữ an toàn số không chỉ giúp bảo vệ chính bạn mà còn bảo vệ người khác và tài sản kỹ thuật số chung. Hãy hình thành thói quen an toàn ngay từ những hành động nhỏ mỗi ngày khi sử dụng Internet.

Bước 2: Bảo vệ sức khỏe khi sử dụng thiết bị công nghệ

Việc ngồi máy tính hoặc dùng điện thoại hàng giờ có thể âm thầm ảnh hưởng đến sức khỏe – cả về thể chất lẫn tinh thần. Vì vậy, là một công dân số có trách nhiệm, bạn không chỉ cần bảo mật thông tin mà còn phải chú ý đến sức khỏe bản thân khi sống trong môi trường số.

Những rủi ro sức khỏe thường gặp khi sử dụng công nghệ quá mức:

• Hội chứng ống cổ tay (carpal tunnel)
  Do sử dụng chuột hoặc gõ phím lặp lại trong thời gian dài.

• Mỏi mắt (eye strain)
  Nhìn vào màn hình quá lâu, nhất là trong điều kiện ánh sáng kém.

• Tư thế sai (poor posture)
  Ngồi không đúng cách gây đau lưng, vai gáy và ảnh hưởng đến cột sống.

• Nghiện Internet (internet addiction)
  Dành quá nhiều thời gian online, ảnh hưởng đến cuộc sống thực tế và tinh thần.

• Hội chứng căng thẳng lặp đi lặp lại (repetitive stress syndrome)
  Do lặp lại cùng một chuyển động cơ thể, thường gặp ở tay, cổ và vai.

Cách bảo vệ sức khỏe trong thế giới số:

• Nghỉ giải lao sau mỗi 30–60 phút sử dụng thiết bị.

• Thực hiện các bài tập giãn cơ nhẹ cho tay, mắt và vai.

• Ngồi đúng tư thế, sử dụng ghế và bàn phù hợp chiều cao.

• Cân bằng thời gian online và offline – ưu tiên vận động, giao tiếp trực tiếp.

• Tự kiểm soát việc sử dụng mạng xã hội, trò chơi hoặc nội dung số gây nghiện.

Chăm sóc sức khỏe là điều kiện cần để sử dụng công nghệ một cách bền vững. Đừng để thế giới số lấy đi sự cân bằng của bạn – hãy sống thông minh, chủ động và khỏe mạnh!

Bước 3: Tham gia mua bán trực tuyến một cách an toàn và có trách nhiệm

Giao dịch thương mại điện tử ngày càng phổ biến, giúp bạn mua sắm và bán hàng dễ dàng ngay trên mạng. Tuy nhiên, bạn cần cẩn trọng và tỉnh táo để tránh rủi ro, lừa đảo hoặc vi phạm pháp luật.

Lưu ý khi tham gia mua bán trực tuyến:

• Tìm hiểu kỹ trước khi mua hàng
  Chỉ chọn các sản phẩm, dịch vụ được phép lưu hành và phù hợp với quy định pháp luật ở nơi bạn sinh sống.

• Chọn nơi bán uy tín
  Mua hàng từ các website, cửa hàng trực tuyến đáng tin cậy, có phản hồi tốt từ khách hàng.

• Tránh giao dịch mờ ám hoặc hàng hóa bị cấm
  Một số mặt hàng không được phép mua bán hợp pháp ở nhiều quốc gia. Hãy chắc chắn bạn không vi phạm khi tham gia giao dịch.

• Bảo vệ thông tin cá nhân và tài chính
  Đảm bảo các phương thức thanh toán an toàn, không chia sẻ thông tin thẻ hoặc tài khoản với người không rõ danh tính.

Thương mại số là xu hướng tất yếu, nhưng bạn hãy luôn là người tiêu dùng thông minh và có trách nhiệm. Điều này giúp bảo vệ quyền lợi của bạn và góp phần xây dựng môi trường mua bán trực tuyến minh bạch, an toàn.

Biên dịch: Leigh Kennedy Ly.